مسجد جامع یا کهن فهرج

مسجد جامع یا کهن فهرج، مربوط به قرن اول هجری و با معماری ساسانی در فهرج از توابع مهریز در یزد.
در بهار گذشته، وزارت فرهنگ و هنر به نگارنده ماموریت داد تا آثار باستانی منطقه یزد را بررسی کند. در راه بازگشت از بافق، مناره گلین فهرج در میان دشت خشک و پهناور کویر، نظر مرا به خود جلب کرد. راه خود را گرداندم و برای بازدید آن، وارد آبادی شدم.
در پای مناره، گروهی از مردم فهرج گرد آمده بودند؛ و چون دانستند که با آثار باستانی سر و کار دارم، برای ساختن مسجدی تازه به جای مسجد جامع که به نظر ایشان کهنه و فرسوده شده بود، از من یاری و نظر خواستند و مرا به درون مسجد بردند.
در نخستین برخورد، اثری دست نخورده و اصیل از معماری باشکوه ساسانی که با خشت های بزرگ یک ارش (1)۞ در یک ارش ساخته شده بود و نمایی از سیمگل داشت، پیش چشمم جلوه گر شد. گچبری های درهم و شکنجی آن که گهگاه از زیر اندود های کاهگل، خونمایی می کرد، مرا به گمان انداخت که مگر معبد یا کوشکی از روزگار ساسانیان است که بعد ها با تغییراتی تبدیل به مسجد شده است؛ به خصوص که محراب اصلی آن الحاقی و تازه ساز می نمود. و با همین پندار دست به کار بررسی و عکسبرداری از آن شدم و به مردمی که می خواستند به جای این اثر نفیس، بنایی تازه بسازند، اهمیت فوق العاده آن را توضیح دادم تا از این کار منصرف شوند.
2-بررسی از دیدگاه معماری ۩
پس از بررسی بیشتر، با توجه به طرح مجموعه و وضع و موقعیت حیاط و شبستان و صفه ها، مسلم شد که این بنا، اثری اسلامی است و از روز نخست، برای مسجد ساخته شده و مانند مسجد صدر اسلام، چنانچه از کتب اخبار بر می آید، دارای طرحی ساده و بی پیرایه می باشد و شاید نخستین مسجدی باشد که تاکنون در خاک ایران شناخته شده است.
 
آذین پیشان شبستان مسجد جامع فهرج که بیننده را به یاد کاخ تیسفون می اندازد.
با توجه به عکس روبرو و خصوصاً تزیینات گچبری شکنجی و پیچک های آن، که بیننده را بی اختیار و ناخودآگاه به یاد کاخ تیسفون می اندازد، به نگارنده حق خواهند داد که در نخستین دیدار، این اثر را بنایی ساسانی بداند؛ به خصوص که مناره آن که شاید در قرون چهارم و پنجم به آن الحاق شده، با خشت های کوچکتر ساخته شده و آغاز راه پله و در ورودیش به آن می ماند که هنوز هم خوب به مسجد نچسبیده و جای خود را باز نکرده است.
طرح اصلی مسجد، بسیار ساده است؛ حتی نسبت به تاریخانه دامغان. شبستانی با ده دهانه دارد که دهانه میانی، بزرگتر از دو دهانه چپ و راست است و باز، دهانه های آخرین که دنباله ایوان های شرقی و غربی است، دهانه ای بزرگتر دارد. قوس ها، همه ناری (بیضی) است و طاق ها نیز ناوی و آهنگ (کوره پوش) است و بر خلاف تاریخانه دامغان و شبستان زیرزمینی جامع سمنان، کوشش نشده است تا با پوشش، چهاربخش کوتاهتر شود و مانند بنا های پیش از اسلام، بلندی و افراز شکوهمندی دارد. حیاط و صحن کوچک مسجد، از جنوب، به سه دهانه شبستان و از شرق و غرب، هر یک به دو دهانه ایوان محدود می شود و بر جانب شمال آن، چهار صفه است که با درگاه هایی که فعلاً مسدود شده، به هم راه داشته است.
پوشش صفه ها، شکل بسیار ساده و ابتدایی نیم گنبد است؛ که بعد ها در سردر اصلی اغلب آثار اسلامی ایران، با شکوه و زیبایی هرچه تمامتر دیده می شود. ولی در اینجا روی دو ترنبه بسیار ساده، گریواری با چفت زده اند و بلافاصله نیم گنبد ساده روی آن ساخته شده؛ درست مانند اینکه یکی از گنبد های ساسانی را نصف کرده باشند. در این صفه ها، جای دو درگاه اصلی که فعلاً با تیغه بسته شده، هنوز به جای است و بی گمان می توان پذیرفت که ورودی اصلی مسجد در اینجا بوده است. درگاه، مانند درگاه های ساسانی، همه دارای چانه است؛ یعنی پاکار طاق و چپیله سر درگاه، کمی از جرز های دو سو پس نشسته است و این وضع، عمومیت دارد.
 
 
عکس راست: نمایی از شبستان مسجد جامع یا کهن فهرج با قوس های ناری ساسانی.
عکس چپ: زغره و ستونک های شبستان مسجد جامع فهرج.
در روی نمای حیاط، چند طاقچه و کاو، با طاقی شکنجی (دالبری) دیده می شود که بعداً در مسجد «علاقوندی» (2)۞ در فهرج و همچنین در مسجد کهن مهر آباد ابرقو که خود یکی از کهن ترین مساجد ایران است، با طرحی پروانه ای در ترنبه ها به کار رفته است و به وضوح، اصل و مبدا قوس های شکنجی مغرب و آندلس را نشان می دهد. جای محراب اصلی شبستان، نخست، فرورفتگی راست گوشه ای بوده است که بعد ها محراب کاهگلی در درون آن کنده اند که دخل و تصرفی بسیار زشت است و باز هم بر روی دیوار های شبستان و ایوان، از این گونه کاو ها دیده می شود که مواجه با قبله نیست.
 
پلان مسجد جامع یا کهن فهرج از توابع مهریز در یزد. دو برش آ-آ و ب-ب از این طرح در شکل های بعدی می آید.
یکی از مشخصات جالب این مسجد، نقش در های ساسانی است که با گچ، بر روی دیوار شرقی ساخته اند و به نظر می آید چون نصب در های مجلل و آراسته در بنا های صدر اسلام معمول نبوده، معمار باذوق مسجد خواسته است سندی از در های زیبای کهن به دست آیندگان بدهد.
ورودی اصلی مسجد، فعلاً در کنار مناره است و چندان کهن نیست و گمان می رود همزمان با الحاق منار، احداث شده باشد و مستقیماً به شبستان باز می شود؛ ولی علاوه بر منار و سردر، دو اطاق در قسمت غربی مسجد وجود دارد که معماری آن قدیمی است و با توجه به مصالح آن به نظر می آید که همزمان با ساختمان مسجد، ساخته شده است. در تاریخانه دامغان هم، نظیر این شبستان زمستانی هست که فعلاً بدون پوشش می باشد و جای تهرنگ آن نمایان است.
پوشش این دو اطاق طاق ناوی آهنگ (کوره پوش و لوله ای) است و ویرانه اطاق دیگری، در کنار دیوار شمالی یا همان ورودی قدیم مسجد نیز موجود است که پیش از کاوش دقیق، نمی توان درباره آن اظهار نظر کرد.
معماری مسجد، بجز طرح اصلی که چیز تازه ای است، کاملاً ساسانی است و حتی زغره ها و ستونک های چهار گوشه جرز ها و سرستون ها و درگاه ها و آرایش ها، همه، به سبک معماری پیش از اسلام ایران است و با معماری تاریخانه دامغان و شبستان زیرزمینی جامع سمنان تفاوت بسیار دارد.
در دو بنای دامغان و سمنان، سعی شده است تا طاق ها، کوتاهتر بشوند و به همین مناسبت شاید برای نخستین بار، از طاق های چهار بخش کم خیز استفاده شده، در صورتیکه طاق مسجد فهرج ارتفاع چشمگیری دارد و هیچگونه تلاشی را که می بایست قاعدتاً برای سبک کردن و مردموار کردن بنا به کار رود، دیده نمی شود و همچنان، چون بنا های پیش از اسلام ایران، شکوهی غرور آمیز دارد؛ ولی طرح آن ساده تر از تاریخانه است. شبستان تابستانی تاریخانه، دارای هفت دهانه در سه دهانه است؛ در صورتیکه مسجد جامع فهرج فقط پنج دهانه در دو دهانه دارد. به همچنین، در حیاط تاریخانه، تعداد دهانه ایوان های شرقی غربی از آن جامع فهرج که دو دهانه در هر طرف دارد، بیشتر است و طبعاً شکوه بیشتری دارد. قوس های تاریخانه و شبستان کهن جامع سمنان، به جناغی نزدیک شده؛ ولی قوس های جامع فهرج، هنوز ناری کامل است و بالاتر از همه، پوشش و آرایش پیشانی طاق ها، کوچکترین تفاوتی با بنا های ساسانی ندارد.
 
برش آ-آ از طرح مسجد جامع یا کهن فهرج.
مسجد جامع فهرج، کلاً از خشت خام با ابعاد بزرگ ساخته شده است و نمای سیمگل (گل رس، ریگ روان و خاکه کاه) و گلریگ و چفت های گچی است. برای آرایش نما، از طاقچه های کوچک با پوشش شکنجی و نقش های شکنجی و دالبری استفاده شده و در جایی، نقشی از کنگره های تخت جمشید نیز دیده می شود که وجود آن در معماری آن زمان، آن هم در